माघ महिन्यात कृष्णपक्षातल्या चतूर्दशीच्या दिवशी शिवपूजन केलं जातं. सृष्टीच्या प्रारंभी याच तिथीला मध्यरात्री ब्रह्मातून शंकराचा रुद्रावतार सुरू होऊन प्रलयाचे वेळी याच तिथीला मध्यरात्री शंकर भगवान ब्रह्मांडाचा संहार करतात असं मानलं जातं. शंकर भगवानांशी व मध्यरात्रीशी निगडित असलेल्या या तिथीला 'महाशिवरात्री' म्हणतात. कृ.वि. सोमण यांनी सुलभ ज्योतिषशास्त्र या ग्रंथात सांगितल्यानुसार महाशिवरात्रीसाठी चतूर्दशी 'निशीथकालव्यापिनी' असावी. [रात्रकालाचे म्हणजे सूर्यास्तापासून सूर्योदयापर्यंतच्या वेळेचे समान पंधरा भाग केल्यास आठव्या (मधल्या) भागाला 'निशीथकाल' म्हणतात.] सोमणशास्त्रींनी पुढे सांगितल्याप्रमाणे -
१. दोन दिवस अर्धरात्रव्यापिनी चतूर्दशी असल्यास
२. दोन्ही दिवस अर्धरात्रव्यापिनी नसल्यास
३. पहिल्या दिवशी अंशतः निशीथकालव्यापिनी व दुसर्‍या दिवशी पूर्णतः निशीथकालव्यापिनी असल्यास
दुसर्‍या दिवशी शिवपूजन करावं. परंतु, पहिल्या दिवशी पूर्णतःनिशीथकालव्यापिनी चतूर्दशी असून दुसर्‍या दिवशी ती अंशतः निशीथकालव्यापिनी असल्यास पहिल्या दिवशी शिवपूजन करावं.
भारतात यंदा सोमवार दि. २३ फेब्रुवारी २००९ रोजी महाशिवरात्री असल्याचं पंचांगात दिलं आहे. भारतीय प्रमाणवेळेनुसार माघ वद्य चतूर्दशी सोमवारी पहाटे ४:२४ वाजता (पंचांगातील 'वार' हे अंग सूर्योदयापासून सुरू होत असल्यामुळे पंचांगाच्या दृष्टीकोणातून पाहिल्यास रविवारी २८ :२४ वाजता - व्यवहारातल्या सोमवारी सूर्योदयापूर्वीचा काळ रविवारचा मानला जातो) सुरू होत असून ती मंगळवारी सकाळी ६:०० वाजता (पंचांगानुसार सोमवारी ३०:०० वाजता) संपते. निशीथकाल सोमवारच्या मध्यरात्री १२:२७ पासून १:१७ वाजेपर्यंत आहे असं दाते पंचांगात सांगितलं आहे.
अमेरिकेत न्यूयॉर्क, शिकागो व सॅनफ़्रॅन्सिस्को या तीन शहरांचे सूर्योदयास्त व चतूर्दशी तिथीचे प्रारंभ व शेवट कालनिर्णयच्या इंटरनेट आवृत्तीमध्ये दिले आहेत. त्यानुसार, या तीन शहरांमध्ये चतूर्दशीप्रारंभ रविवार दि. २२ रोजी अनुक्रमे सायं ५:५३, सायं. ४:५३ व दुपारी २:५३ वाजता होत असून ही तिथी रविवारी अनुक्रमे सकाळी ७:३०वाजता, सकाळी (पहाटे) ६:३० वाजता व पहाटे ४:३० वाजता संपते. सोमवारी या शहरांमध्ये सूर्योदय अनुक्रमे (सकाळी) ६:४० वाजता, ६:३०वाजता व ६:५० वाजता होत आहेत. याचा अर्थ, पंचांगाच्या परिभाषेनुसार केवळ न्यूयॉर्कमध्ये सोमवारी काही वेळ चतूर्दशी आहे व ती सूर्यास्तापूर्वीच संपत असल्यामुळे सोमवारी अर्धरात्रव्यापिनी नाही. या तीन शहरांमधल्या रविवारी सूर्यास्त अनुक्रमे (सायं) ५:३९ वाजता, ५:३२ वाजता व ५:५६ वाजता होत आहेत. शिकागो व सॅनफ़्रॅन्सिस्को या शहरांमध्ये (व मधल्या सर्व भागामध्ये) केवळ रविवारीच चतूर्दशी असल्यामुळे महाशिवरात्री निसंदिग्धपणे रविवारी साजरी करावी. न्यूयॉर्कमध्ये सोमवारी काही काहीवेळ चतूर्दशी व अर्धरात्रव्यापिनी नसल्यामुळे रविवारी निशीथकालव्यापिनी असणं-नसणं याला महत्त्व आहे. रविवार-सूर्यास्त व सोमवार-सूर्योदय यांच्या वेळांवरून न्यूयॉर्कमध्ये चतूर्दशी तिथी रविवारी निश्चित निशीथकालव्यापिनी आहे हे सहज लक्ष्यात येतं. त्यामुळे न्यूयॉर्कमध्येसुद्धा रविवारीच महाशिवरात्री साजरी होईल. याचाच अर्थ, अमेरिकेत सर्व ठिकाणी रविवारीच महाशिवरात्री साजरी करणं योग्य होईल. वरील तीन शहरांच्या सूर्यास्त-सूर्योदय वेळांवरून निशीथकाल सहज काढता येईल. न्यूयॉर्क, शिकागो व सॅनफ़्रॅन्सिस्कोमध्ये साधारणतः हा काळ अनुक्रमे (रविवार मध्यरात्री) ११:४३-१२:३६, ११:३८-१२:३० व ११:५७-१२:४९ असा राहील.
भाग ३ चे संदर्भ:
१. श्री. कृ. वि. सोमण - सुलभ ज्योतिषशास्त्र
२. दाते पंचाग (शालिवाहन शक १९३० - सर्वधारीनाम संवत्सर)
३. http://kalnirnay.com/
४. विकिपिडिया
१. दोन दिवस अर्धरात्रव्यापिनी चतूर्दशी असल्यास
२. दोन्ही दिवस अर्धरात्रव्यापिनी नसल्यास
३. पहिल्या दिवशी अंशतः निशीथकालव्यापिनी व दुसर्‍या दिवशी पूर्णतः निशीथकालव्यापिनी असल्यास
दुसर्‍या दिवशी शिवपूजन करावं. परंतु, पहिल्या दिवशी पूर्णतःनिशीथकालव्यापिनी चतूर्दशी असून दुसर्‍या दिवशी ती अंशतः निशीथकालव्यापिनी असल्यास पहिल्या दिवशी शिवपूजन करावं.
भारतात यंदा सोमवार दि. २३ फेब्रुवारी २००९ रोजी महाशिवरात्री असल्याचं पंचांगात दिलं आहे. भारतीय प्रमाणवेळेनुसार माघ वद्य चतूर्दशी सोमवारी पहाटे ४:२४ वाजता (पंचांगातील 'वार' हे अंग सूर्योदयापासून सुरू होत असल्यामुळे पंचांगाच्या दृष्टीकोणातून पाहिल्यास रविवारी २८ :२४ वाजता - व्यवहारातल्या सोमवारी सूर्योदयापूर्वीचा काळ रविवारचा मानला जातो) सुरू होत असून ती मंगळवारी सकाळी ६:०० वाजता (पंचांगानुसार सोमवारी ३०:०० वाजता) संपते. निशीथकाल सोमवारच्या मध्यरात्री १२:२७ पासून १:१७ वाजेपर्यंत आहे असं दाते पंचांगात सांगितलं आहे.
अमेरिकेत न्यूयॉर्क, शिकागो व सॅनफ़्रॅन्सिस्को या तीन शहरांचे सूर्योदयास्त व चतूर्दशी तिथीचे प्रारंभ व शेवट कालनिर्णयच्या इंटरनेट आवृत्तीमध्ये दिले आहेत. त्यानुसार, या तीन शहरांमध्ये चतूर्दशीप्रारंभ रविवार दि. २२ रोजी अनुक्रमे सायं ५:५३, सायं. ४:५३ व दुपारी २:५३ वाजता होत असून ही तिथी रविवारी अनुक्रमे सकाळी ७:३०वाजता, सकाळी (पहाटे) ६:३० वाजता व पहाटे ४:३० वाजता संपते. सोमवारी या शहरांमध्ये सूर्योदय अनुक्रमे (सकाळी) ६:४० वाजता, ६:३०वाजता व ६:५० वाजता होत आहेत. याचा अर्थ, पंचांगाच्या परिभाषेनुसार केवळ न्यूयॉर्कमध्ये सोमवारी काही वेळ चतूर्दशी आहे व ती सूर्यास्तापूर्वीच संपत असल्यामुळे सोमवारी अर्धरात्रव्यापिनी नाही. या तीन शहरांमधल्या रविवारी सूर्यास्त अनुक्रमे (सायं) ५:३९ वाजता, ५:३२ वाजता व ५:५६ वाजता होत आहेत. शिकागो व सॅनफ़्रॅन्सिस्को या शहरांमध्ये (व मधल्या सर्व भागामध्ये) केवळ रविवारीच चतूर्दशी असल्यामुळे महाशिवरात्री निसंदिग्धपणे रविवारी साजरी करावी. न्यूयॉर्कमध्ये सोमवारी काही काहीवेळ चतूर्दशी व अर्धरात्रव्यापिनी नसल्यामुळे रविवारी निशीथकालव्यापिनी असणं-नसणं याला महत्त्व आहे. रविवार-सूर्यास्त व सोमवार-सूर्योदय यांच्या वेळांवरून न्यूयॉर्कमध्ये चतूर्दशी तिथी रविवारी निश्चित निशीथकालव्यापिनी आहे हे सहज लक्ष्यात येतं. त्यामुळे न्यूयॉर्कमध्येसुद्धा रविवारीच महाशिवरात्री साजरी होईल. याचाच अर्थ, अमेरिकेत सर्व ठिकाणी रविवारीच महाशिवरात्री साजरी करणं योग्य होईल. वरील तीन शहरांच्या सूर्यास्त-सूर्योदय वेळांवरून निशीथकाल सहज काढता येईल. न्यूयॉर्क, शिकागो व सॅनफ़्रॅन्सिस्कोमध्ये साधारणतः हा काळ अनुक्रमे (रविवार मध्यरात्री) ११:४३-१२:३६, ११:३८-१२:३० व ११:५७-१२:४९ असा राहील.
भाग ३ चे संदर्भ:
१. श्री. कृ. वि. सोमण - सुलभ ज्योतिषशास्त्र
२. दाते पंचाग (शालिवाहन शक १९३० - सर्वधारीनाम संवत्सर)
३. http://kalnirnay.com/
४. विकिपिडिया
